امام علي(ع) را بايد نمونه راستين يك فرد پايبند به موازين اخلاقي و الگويبرجسته جوانمردي برشمرد و اين نكته چنان كتمانناپذير است كه علاوه بر
شيعيان، تمامي فرق اسلامي و همچنين بيشتر عرفا و پيروان طريقتهاي عرفاني
ايشان را سرسلسله جوانمردان ميخوانند.
بسياري از خاورشناسان غربي كه كند و كاو در تاريخ و فرهنگ ديرين مشرقزمينرا پيشه خويش كردهاند نيز فضايل اخلاقي امام را ستوده و درباره آن بسيارنگاشتهاند.
برابر تاريخ، از
جمله فضايلي كه امام علي(ع) همواره دلبسته آن بوده و مشوق ديگران نيز
بودهاند تا آن را رعايت كنند، مساله عدالت و تلاش در گستردن آن است.
نگارنده بر آن باور است، در جهت درك هر چه بهتر موضوع يادشده از 2 منبع
اصلي ميتوان ياري جست:
الف: كتابهاي معتبر تاريخ اسلام چون تاريخ طبري، تاريخ ابناثير، اخبارالطوال دينوري و....
ب: كتاب نهجالبلاغه كه بر مجموعه عظيمي از مكتوبات و فرمايشات امام علي(ع) مشتمل است.
آنچه واكاوي و جستجو در منابع يادشده به دست ميدهد آن است كه علي(ع) عدل
را «رستگاري و كرامت»، «برترين فضايل»، «بهترين خصلت» و «بالاترين موهبت
الهي» پنداشته و آن را «مأنوس خلايق» و رعايت آن را موجب «افزايش بركات»
دانستهاند. درحقيقت، به باور آن حضرت، جوهره و هسته اصلي ايمان، عدالت استو تمام خوبيها از آن سرچشمه ميگيرند.
عدالت محكمترين اساس و بنياني است كه در نظام اجتماعي وجود دارد.
پروردگار يكتا عدالت را سبب قوام امور زندگاني مردم قرار داده تا از ظلم،
نابساماني و گناه درامان بمانند و احكام و قوانين به وسيله عدالت، احيا و
اجرا گردند.
سراسر نهجالبلاغه
مشحون است به آنكه عدالت يكي از اركان اصلي تشكيلدهنده انديشه امام بوده وعدالت در نهجالبلاغه به صورت يك فلسفه و نظريه اجتماعي، سياسي و اقتصادي
مورد توجه قرار گرفته است. اين مفهوم را ميتوان واجد سه بعد اصلي: الف)
وحدتگرايي و آزادمنشي، ب) حقوقي و سياسي، ج) اقتصادي و مديريت يا سازماني،پنداشت. البته هر يك از اين ابعاد نيز خود واجد زيرشاخههايي پيوندي
هستند.
يكي از مهمترين اسناد
تاريخي در مفهوم و سياستگذاري عدالت، فرمان امام علي(ع) به مالك اشتر
فرماندار مصر است. اين سند به تنهايي تمام جوانب اصل وحدتگرايي و
آزادمنشي، اصل حقوقي و سياسي و اصل اقتصادي، مديريت و سازماني را به طور
شيوا و جالبي خلاصه ميكند و درآن مراتب فرمانداري و حكومت در الگوي
يكگفتار و سياستگذاري عدالت به زيبايي و فصاحت كلام بيان شده است.
محوريت اين فرمان در برقراري عدالت و ابعاد چهارگانه آن عبارت از
خداسالاري، مردمسالاري، شايسته سالاري و ديوان سالاري است. امام علي(ع) دراين يادداشت و سند مهم در واقع نظريات، الگو و تئوري خود را درباره عدالت
به صورت يك فرمان سياستگذاري به فرماندار مصر پياده كرده است.